Zabytkowy Dom Turka w Augustowie, który w ostatnich miesiącach poddany został gruntownej renowacji oraz adaptacji do funkcji muzealnych, znalazł się w finale prestiżowego międzynarodowego konkursu architektonicznego World Architecture Festival Awards 2025. Realizacja pracowni Tremend została wyróżniona w kategorii „Culture”, gdzie znalazła się wśród 16 finałowych obiektów kultury wybranych spośród zgłoszeń z całego świata.
Dom Turka w Augustowie to pochodząca najprawdopodobniej z 1900 r. miejska kamienica, której projekt przypisuje się architektowi Włodzimierzowi Ślósarskiemu. Kamienica nazwę zawdzięcza cieszącej się popularnością wśród mieszkańców Augustowa cukierni „Ankara”, która mieściła się w niej w latach 30. XX w. i która należała do imigranta bośniackiego pochodzenia i muzułmanina, nazywanego potocznie właśnie „Turkiem”.
Na kartach historii Dom Turka zapisał się jednak za sprawą dramatycznych wydarzeń, które przypadły na okres powojenny. W 1940 r. kamienica została przejęta przez NKWD, a w latach 1945-1956 zajmowana była przez funkcjonariuszy UB. W okresie tym w podziemiach budynku funkcjonował areszt, w którym dokonywano brutalnych przesłuchiwań oraz tortur, zarówno żołnierzy podziemia niepodległościowego jak i ludności cywilnej. W lipcu 1945 r. w Domu Turka więziono zatrzymanych w czasie Obławy Augustowskiej. Pomimo zwyczajowej nazwy przywołującej obrazy sielskich lat przedwojennych, obiekt zapisał się w pamięci mieszkańców regionu jako symbol terroru, cierpienia i represji.
W 2021 r. popadająca w ruinę, zabytkowa kamienica została zakupiona przez Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego z zamiarem stworzenia w tym miejscu siedziby Domu Pamięci Obławy Augustowskiej – placówki muzealnej upamiętniającej największą zbrodnię na Polakach po II wojnie światowej, a także opowiadającej dzieje Augustowa i Suwalszczyzny.
Zadanie przebudowy i rozbudowy obiektu z dostosowaniem do potrzeb placówki muzealnej powierzono pracowni architektonicznej Tremend. Architekci Tremend odpowiedzialni byli za renowację XIX-wiecznej kamienicy, w tym zabytkowych detali architektonicznych, adaptację budynku do funkcji wystawienniczych i edukacyjno-naukowych, a także jego rozbudowę o nową część pełniącą funkcję administracyjno-biurową.
Jak wyznają autorzy, główną ideą projektową było stworzenie przestrzeni refleksji, która przywróci należytą pamięć ofiarom Obławy Augustowskiej, przy jednoczesnym pełnym poszanowaniu dla historycznej wartości zabytku. Projekt przebudowy zakładał zachowanie oryginalnej bryły budynku z uwzględnieniem subtelnych zmian, które poprawiają jego funkcjonalność muzealną. Wnętrza zostały zaadaptowane na potrzeby nowoczesnych wystaw, przy jednoczesnym zachowaniu autentycznych elementów, takich jak ślady dawnych cel. Historyczne elementy były przedmiotem drobiazgowych prac archeologicznych i badawczych w trakcie realizacji inwestycji.
Nowa część muzeum swoją formą odnosi się do historycznej zabudowy, stanowiąc dopełnienie i tło dla historycznego obiektu. Elewacja składa się ze struktury wertykalnych rytmów wyznaczanych aluminiowymi żyletkami, które dzięki plastycznemu wykorzystaniu światłocienia zyskują zmienność w zależności od pory dnia i roku. To symboliczne nawiązanie do krajobrazu Augustowa i borów Puszczy Augustowskiej, będących scenerią tragicznych wydarzeń Obławy Augustowskiej.
Nowoczesna fasada, wykonana z materiałów i w kolorystyce harmonizującej z otoczeniem, nie tylko podkreśla pamięć o przeszłości, ale także wpisuje się w krajobraz miasta. Integralną częścią całości jest Mur Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej autorstwa artysty i architekta Tomasza Trzupka, z którym zespół Tremend współpracował również w zakresie wnętrz i instalacji. Mur z nazwiskami ofiar upamiętnia blisko 600 osób zamordowanych w 1945 roku. Koncepcja miejsca upamiętnienia ofiar Obławy Augustowskiej opiera się na przedstawieniu idei skraju lasu, który jest jednocześnie miejscem kaźni i schronienia.
Dodatkowym aspektem realizacji było przystosowanie budynku do potrzeb osób o różnych możliwościach motorycznych oraz zaprojektowane przestrzeni muzeum z myślą o dostępności dla zróżnicowanych grup odwiedzających. Interaktywne i multimedialne ekspozycje zostaną przystosowane do potrzeb osób niewidomych i niedowidzących. W ramach idei inkluzywności muzeum oferować będzie także wsparcie w języku migowym oraz dostosowane materiały dla osób ze spektrum autyzmu, co pozwoli na komfortowe zwiedzanie w dostosowanym tempie i warunkach. Dzięki tym rozwiązaniom Muzeum Obławy Augustowskiej staje się przestrzenią otwartą dla wszystkich, umożliwiając każdemu pełne doświadczenie i zrozumienie historii.
W przededniu oficjalnej inauguracji działalności Domu Pamięci Obławy Augustowskiej połączonej z obchodami 80-lecia wydarzeń lipca 1945, która zaplanowana jest przez Instytut Pileckiego na 12.07.2025 r., projekt renowacji Domu Turka zdobywa pierwsze wyrazy międzynarodowego uznania. Realizacja autorstwa pracowni Tremend znalazła się na ogłoszonych w poniedziałek, tegorocznych „krótkich listach” prestiżowego konkursu World Architecture Festival Awards. Dom Turka został wyróżniony w kategorii „Culture”, gdzie znalazł się wśród 16 finałowych obiektów kultury wybranych spośród zgłoszeń z całego świata. W tym roku w finale konkursu w tej kategorii znalazły się aż dwa projekty w Polski – Dom Turka będzie reprezentował nasz kraj wspólnie z Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie autorstwa pracowni Thomas Phifer and Partners i APA Wojciechowski. Kolejnym etapem oceny obiektów jest prezentacja na żywo przed międzynarodowym panelem jurorskim, która ma miejsce podczas samego World Architecture Festival.
World Architecture Festival to jedno z największych i najbardziej renomowanych wydarzeń architektonicznych o międzynarodowym zasięgu. Kilkudniowy event co roku przyciąga reprezentantów środowiska architektonicznego z całego świata. Jest to nie tylko spotkanie najbardziej cenionych architektów i architektek – na program World Architecture Festival składają się panele dyskusyjne, prezentacje koncepcji projektowych, wystawy tematyczne, a także ceremonia wręczenia nagród w konkursie World Architecture Festival Awards. W konkursie tym w osobnych blokach nagradzane są najlepsze realizacje architektoniczne, koncepcje „projektów przyszłości” oraz projekty z dziedziny architektury wnętrz. To nie pierwszy raz, kiedy architekci Tremend mogą pochwalić się sukcesami na WAF. W 2024 r. pracownia zdobyła nagrodę w kategorii „Transport” za Dworzec Metropolitalny w Lublinie, a w 2019 r. – jeszcze w sekcji oceniającej „projekty przyszłości” – projekt Dworca został finalistą w kategorii „Infrastruktura”. W 2023 r. zaś projekt wnętrz Royal Tulip Warsaw Apartments zdobył nagrodę w kategorii „Hotele”.
Zdjęcia: Bartosz Makowski
